ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΝΘΕΤΟΥΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΟΛΥΜΠΟΙΑΚΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ

Eλληνες συνθέτουν για τους Ολυμπιακούς aγώνες


ΑNaΣTaΣIa ΣIΩΨH
Επίκουρος Καθηγήτρια στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Ιόνιου Πανεπιστημίου


Η IΔEa των Ολυμπιακών aγώνων στην Αρχαία Ελλάδα συνδυάζει την αξία της ζωής και του επίγειου βίου με την ιερότητα της θρησκείας και της τέχνης. Ιδιαίτερα η τέχνη, κυρίως η γλυπτική, η ποίηση και η μουσική αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος των αρχαίων Ολυμπιακών aγώνων. Τέχνη και αθλητισμός έπαιζαν ισότιμο ρόλο με απώτερο σκοπό την επιβεβαίωση και ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών. Η αναγέννηση των Ολυμπιακών aγώνων το 1896 έδωσε κίνητρο για την ανάδειξη αυτών των ιδεών, της συμφιλίωσης των ανθρώπων προς επιδίωξη ανώτερων και ευγενών στόχων, όπως αυτού της παγκόσμιας ειρήνης, μέσω της επίτευξης σπουδαίων αθλητικών και καλλιτεχνικών έργων.

Ο Κωνσταντίνος Κυδωνιάτης (δεξιά) μαζί με τον Δημήτρη Μητρόπουλο (κέντρο) και τον Κωνσταντίνο Σκόκο, γιο του διακεκριμένου πιανίστα Αντωνίου Σκόκου (Αρχείο Κυδωνιάτη).
Η πολιτιστική Ολυμπιάδα, ως αναπόσπαστο μέρος των Ολυμπιακών aγώνων, είναι ένα παγκόσμιας εμβέλειας σχήμα, μια αρένα δημιουργίας, η οποία εκφράζει τα μεγάλα μηνύματα της ειρήνης και συμφιλίωσης των εθνών του κόσμου και την ιδέα της παγκοσμιότητας, ενώ παράλληλα, προωθεί την ευγενή άμιλλα. Ιδιαίτερα παρατηρούμε ότι η ιδέα της παγκοσμιότητας, εκφρασμένη ως ειρηνική συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών στο ευρύ σχήμα της πολιτιστικής Ολυμπιάδας, επιβεβαιώνεται με τους αριθμούς: το 1896 συμμετείχαν στους πρώτους Ολυμπιακούς aγώνες 14 χώρες, ενώ το 2000, στο Σίδνεϊ, η συμμετοχή έφτασε τις 199 χώρες. Ο Ολυμπισμός έχει πλέον επεκταθεί σε όλον τον πλανήτη, δίνοντας την ευκαιρία σε νέα κράτη (ορισμένα της Αφρικής, όπως και αυτά που δημιουργήθηκαν από τη διάλυση της πρώην Σοβιετικής Eνωσης) να προβάλλουν τον πολιτισμό τους στον κόσμο. Η εικόνα αυτή, βέβαια, δεν είναι τελείως ρόδινη, καθώς μπορούν να εμφανιστούν στο προσκήνιο προβλήματα που αφορούν την εμπορευματοποίηση, αλλά και πιο σύνθετα που προκύπτουν μέσα από εγγενείς αντιθέσεις και, μερικές φορές, αγεφύρωτες πολιτισμικές διαφορές μεταξύ των εθνών. Η απάντηση σε τέτοια προβλήματα είναι η αμερόληπτη διατήρηση του πολιτισμικού πλουραλισμού και η ανοχή στο διαφορετικό.

Μουσικά έργα επιλέγονται και παίζονται σε όλη τη διάρκεια της πολιτιστικής Ολυμπιάδας. Επίσης, οι τελετές έναρξης και λήξης των aγώνων περιλαμβάνουν μουσική, τραγούδι, χορό και πυροτεχνήματα. Το σύγχρονο ολυμπιακό πνεύμα, από τη μια μεριά, ενθαρρύνει την ποικιλομορφία και πολυπολιτισμική έκφραση στη μουσική. Από την άλλη, δεν παύει να διατηρεί άρρηκτους δεσμούς με το αρχαίο ελληνικό ιδεώδες, κάτι που είναι ιδιαίτερα εμφανές στη μουσική Ελλήνων συνθετών για τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Οι συνθέτες αυτοί, κατά χρονολογική σειρά σύνθεσης των έργων, είναι ο Κωνσταντίνος Κυδωνιάτης (Μεξικό, 1968), ο Θεόδωρος Αντωνίου (Μόναχο, 1972), ο Μίκης Θεοδωράκης (Βαρκελώνη, 1992) και ο Βαγγέλης Παπαθανασίου (Σίδνεϊ, 2000). Oλοι τους στοχεύουν στην απόδοση του ολυμπιακού πνεύματος και την προβολή της αξίας του κλασικού ελληνικού πολιτισμού στο παρόν και το μέλλον1.

Ο Θεόδωρος Αντωνίου (γεν. 1935) συνθέτει μια καντάτα με τίτλο Νενικήκαμεν για βαρύτονο, μεσόφωνο, αφηγητή, χορωδία και ορχήστρα σε ποίηση Τούλας Τόλια και αποσπάσματα από τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη. Το έργο είναι αφιερωμένο στον αρχιμουσικό Ράφαελ Κούμπελικ.

Η καντάτα Νενικήκαμεν γράφηκε κατόπιν παραγγελίας από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό του Μονάχου για να παιχτεί στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ακούστηκε στις 25 Αυγούστου 1972 στην Αίθουσα του Ηρακλή (Herkoles Saal) της Πριγκιπικής Κατοικίας, από τη χορωδία και την ορχήστρα της Βαυαρικής Ραδιοφωνίας με σολίστες την Αγνή Μπάλτσα και τον Σπύρο Σακκά υπό τη διεύθυνση του ιδίου του συνθέτη. Βασίζεται σε σύγχρονες τεχνικές, οι οποίες φανερώνουν εκλεκτικισμό, καθώς προδίδουν επιρροές από συνθέτες όπως ο Γιάννης Χρήστου, ο Μπερντ aλοϊς Τσίμερμαν και ο Κρζίστοφ Πεντερέτσκι. Στόχος του συνθέτη δεν είναι απλώς να δώσει έμφαση στη νίκη του Eλληνα, αλλά να αποδώσει με αφηρημένο τρόπο το σύμβολο του «μαχόμενου άνδρα», ο οποίος αγωνίζεται να επιτύχει ασυνήθιστους στόχους και να αποκηρύξει γενικά τον πόλεμο. Σαν σε όνειρο, η μουσική «απεικονίζει» γεγονότα της μάχης του Μαραθώνα και άλλα ιστορικά συμβάντα.

Η ποίηση γράφηκε ύστερα από παραγγελία του συνθέτη. Είναι μια νέα σύλληψη της ιστορίας του Μαραθωνοδρόμου Φειδιππίδη, με αναφορές σε αρχαία κείμενα, όπως στην Ωδή εις Ολυμπιονίκην του Πινδάρου, και σε περιγραφές της μάχης του Μαραθώνα από τον Ηρόδοτο.

Ο Θόδωρος Αντωνίου στην περίφημη Αίθουσα του Ηρακλή (Herkoles Saal) της πριγκιπικής κατοικίας του Μονάχου, κατά τη διάρκεια δοκιμής της καντάτας «Νενικήκαμεν» (φωτ.: Λιναρδάτος).
Ο Μίκης Θεοδωράκης (γεν. 1925) συνθέτει το έργο Canto Olympico (Ολυμπιακό Τραγούδι) το 1991 ύστερα από παραγγελία της Διεθνούς Επιτροπής Ολυμπιακών Αγώνων της Βαρκελώνης. Είναι ένα έργο για χορωδία και ορχήστρα, μια συμφωνική-ορατοριακή σουΐτα, σε ποίηση του ιδίου και της Δήμητρας Μαντά. Συμμετέχουν τρεις σολίστες (τενόρος, βαθύφωνος και πιανίστας) ενώ η χορωδία παίζει πρωταρχικό ρόλο.

Δομικά και εννοιολογικά, από τις οδηγίες του Χ. Α. Σάμαρανκ, προέδρου της Επιτροπής των Ολυμπιακών aγώνων, ο Θεοδωράκης κρατάει μόνο το ιστορικό της διαδρομής τους και χωρίζει το έργο στα εξής επτά μέρη: το Δοξαστικό, που αναφέρεται στις ρίζες των Ολυμπιακών aγώνων και εξυμνεί την αθλητική ιδέα ως έκφραση των πιο ευγενικών ιδανικών και συναισθημάτων. Τους Αθλητικούς Αγώνες, που καταλήγουν στη Νίκη, έναν ύμνο στον λυρισμό. Στο μεσαίο μέρος του έργου ο συνθέτης επιλέγει να εκφράσει την αντίθεση της αθλητικής ιδέας, τον Πόλεμο, που έχει ως αποτέλεσμα την Παρακμή των aγώνων, αλλά και την επίκληση στον θεό Απόλλωνα για αναγέννηση του ανθρώπου. Ο Yμνος στην Πατρίδα-Γη είναι το τραγούδι της αδελφοσύνης όλων των λαών της γης και μπορεί να ερμηνευτεί ως ποιητική «παραπομπή» στη σιλεριανή χορωδιακή φράση της 9ης Συμφωνίας του Λούντβιχ βαν Μπετόβεν. Το τελευταίο μέρος με τίτλο Αναγέννηση της Ολυμπιάδας εκφράζει τη διονυσιακή χαρά της συναδέλφωσης των ανθρώπων σύμφωνα με το Ολυμπιακό πνεύμα2. Oπως δηλώνει ο ίδιος ο συνθέτης στο εισαγωγικό σημείωμα της έκδοσης της παρτιτούρας (Αθήνα 2000), εκτός από την προβολή της παγκοσμιότητας του ολυμπιακού ιδεώδους, προσπαθεί να αποδώσει ό,τι το διαχρονικό και αναλλοίωτο στην ψυχή του λαού που το δημιούργησε. Παράλληλα, όπως αναφέρει, αναπτύσσει το έργο αυτό μέσα από «ελληνοκεντρικό πυρήνα», εννοώντας ότι αφετηρία και πηγή έμπνευσής του είναι η «ψυχή» του ελληνικού λαού. Ως μουσική, το Canto Olympico εντάσσεται κυρίως στο είδος της «έντεχνης λαϊκής» χωρίς αναφορές στην αρχαία Ελλάδα. Κεντρικό «μοτίβο» αποτελεί ένας κρητικός ρυθμός, που κάνει αισθητή την παρουσία του στην αρχή, την εισαγωγή των κρουστών με φόρμα φούγκας, και διαχέεται σε ολόκληρο το έργο. Διακρίνουμε επίσης νεοκλασικό ιδίωμα που παραπέμπει σε συνθέτες, όπως ο Σεργκέι Προκόφιεφ, ο Ιγκόρ Στραβίνσκι, ο Ντιμίτρι Σοστακόβιτς και ο Μπέλα Μπάρτοκ.

Ο Βαγγέλης Παπαθανασίου (γεν. 1943) συνέθεσε τη μουσική, για το «πέρασμα» της Ολυμπιακής Σημαίας από την Αυστραλία προς την Ελλάδα, κατά τη διάρκεια της τελετής λήξης των Ολυμπιακών aγώνων του Σίδνεϊ το 2000. Η σύνθεση αυτή, μνημειώδης και σε αργό τέμπο, συνόδευσε την παρέλαση είκοσι δύο ιερειών, οι οποίες κρατούσαν κλαδιά ελιάς. Η χορογραφία ήταν της Μαρίας Χορς. Το έργο διηύθυνε ο ίδιος ο συνθέτης. Αξίζει να ειπωθεί ότι ο ελληνοκεντρικός πυρήνας αποτελεί γενικό άξονα αναφοράς στα έργα του Παπαθανασίου. Oπως άλλωστε πολύ χαρακτηριστικά δηλώνει ο ίδιος σε μια συνέντευξή του «κανένας άνθρωπος σε αυτόν τον πλανήτη δεν μένει ασυγκίνητος από τη χώρα του. Αυτό κάνω και εγώ, γεννημένος σε έναν τόπο ο οποίος, εκτός από τη μοναδική γεωγραφική του θέση και κλίμα, έχει δημιουργήσει τέτοια ιστορία, φιλοσοφία, επιστήμη, πολιτισμό και τέτοιου μεγέθους έπος που δεν έχουν αγνοηθεί, και ούτε πρόκειται, από κανέναν σε ολόκληρο τον κόσμο. Αυτή η κληρονομιά είναι η κινητήρια δύναμη του μέλλοντός μας»3.

Προσεγγίζοντας την ελληνική ταυτότητα

Ο Βαγγέλης Παπαθανασίου συνέθεσε τη μουσική για το «πέρασμα» της ολυμπιακής σημαίας από την Αυστραλία προς την Ελλάδα, κατά τη διάρκεια της τελετής λήξης των Ολυμπιακών aγώνων του Σίδνεϊ το 2000.
Τα τέσσερα προαναφερθέντα έργα Ελλήνων συνθετών για τους Ολυμπιακούς aγώνες, χρησιμοποιούν διαφορετικές μουσικές γλώσσες και ύφος, ανάλογα με την εποχή και, κυρίως, τη μουσική ιδιοσυγκρασία του κάθε συνθέτη. Ο Κυδωνιάτης, γνώστης της αρχαίας ελληνικής μουσικής και του ύφους της, καθώς επίσης μελετητής των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, αναδεικνύει το ύφος τους μέσα από τις εναρμονίσεις των χορών. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο συνθέτης συνεργάστηκε με το Πειραϊκό Θέατρο του Δημήτρη Ροντήρη (1957-58), για το οποίο έγραψε μουσική σε εννέα αρχαίες τραγωδίες. Επίσης, σε πολλά έργα του αντλεί θεματικό υλικό από τη δημοτική μουσική και, γενικότερα, έμπνευση από τη δημοτική και λαϊκή μούσα.

Ο Αντωνίου χρησιμοποιεί σύγχρονες συνθετικές τεχνικές για να απεικονίσει «αφαιρετικά» ιδέες που ανακαλούν το πνεύμα της αρχαίας Ελλάδας, ενώ οι ιστορικές μνήμες λειτουργούν ως αφηρημένες οντότητες στο γενικότερο πλαίσιο των εννοιών που προβάλλονται. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι ο Αντωνίου έχει γράψει μουσική για -τουλάχιστον- δεκαεπτά έργα του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Επιπλέον, διάφορα έργα του είναι εμπνευσμένα από τη θεματολογία του αρχαιοελληνικού κόσμου, όπως τα μπαλέτα Κλυταιμνήστρα (1967), Κασσάνδρα (1969), Βάκχες (1980), στα φωνητικά έργα Προμηθεϊκή Ιδέα (1978), Προμηθέας (1983) κ.ο.κ.

Ο Θεοδωράκης αναδημιουργεί μια κοσμοθεωρία της ανθρωπότητας, ξεπερνώντας τις ιδέες των Ολυμπιακών aγώνων, αλλά διατηρώντας έναν ελληνοκεντρικό πυρήνα με κύριο τεχνικό εργαλείο αυτό της «έντεχνης λαϊκής» μουσικής.

Τέλος, ο Παπαθανασίου συνδέει τη μουσική του με το θέαμα δημιουργώντας μια οπτικοακουστική «φαντασμαγορία» με την εκμετάλλευση των δυνατοτήτων της σύγχρονης μουσικής τεχνολογίας και με σκοπό να εκφράσει την υπέρτατη ιδέα της ειρήνης.

Παρ' όλη τη μουσική ανομοιογένεια των προαναφερόμενων έργων, μπορούμε να διακρίνουμε ένα κοινό χαρακτηριστικό: την προσπάθεια προβολής της ελληνικής ταυτότητας, όπως την αντιλαμβάνεται και την ερμηνεύει μουσικά ο κάθε συνθέτης. Η ιδέα αυτή φαίνεται ότι προκύπτει ως εσωτερική αναγκαιότητα.

O Μίκης Θεοδωράκης συνέθεσε το Canto Olympico για τους Oλυμπιακούς aγώνες της Βαρκελώνης το 1992. Εδώ, το διευθύνει στο Ηρώδειο το 2000 (φωτ.: Μπίλιος).
Το ελληνικό στοιχείο στη μουσική δεν δηλώνει ανωτερότητα του ελληνικού πολιτισμού, αλλά μεταφέρει την ποιότητα της διαχρονικότητας των αξιών της αρχαίας Ελλάδας και των Ολυμπιακών της Αγώνων, όπως της ειρήνης, της φιλίας και της ευγενούς άμιλλας. Οι συνθέτες που παραπέμπουν σε στοιχεία της ελληνικής μουσικής παράδοσης, αρχαίας και νέας, ενδυναμώνουν τον συνδετικό κρίκο του παρελθόντος με το παρόν υπηρετώντας, επιπλέον, το όραμα της πρώτης Ολυμπιάδας του 1896. Με αυτές τις αξίες, η ξεχωριστή καλλιτεχνική οντότητα των μουσικών έργων μέσα σε ένα πολυσύνθετο και πολυπολιτισμικό παρόν αναδεικνύει τη μέγιστη των αξιών της «παγκοσμιοποίησης» της Ολυμπιάδας: την ειρηνική συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμικών αξιών και την ανοχή στο διαφορετικό. Ταυτόχρονα, λειτουργεί ως μνήμη του παρελθόντος εκείνου στο οποίο στηρίχτηκε ο ευρωπαϊκός πολιτισμός και, μέσα σε αυτόν, ο αναγεννημένος θεσμός των Ολυμπιακών aγώνων.

Σημειώσεις:

1. Στο κείμενο αυτό δεν περιλαμβάνεται η μουσική Ελλήνων συνθετών για τους πρώτους Ολυμπιακούς aγώνες. Οι Eλληνες συνθέτες που παρουσιάζονται είναι αυτοί που μπορέσαμε να εντοπίσουμε με βάση τις διαθέσιμες πηγές. Σημειώνεται ότι για τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Βαρκελώνης ο συνθέτης Περικλής Κούκος ενορχήστρωσε τον Ολυμπιακό Υμνο του Σαμάρα.

2. Βλπ. επίσης, περιγραφή και σχόλια του έργου από τον ίδιο τον συνθέτη στο συνοδευτικό φυλλάδιο του CD «Canto Olympico» (Lyra Recordings, The Greek Radio Symphonic Orchestra and Choros, 1992). Ακόμα, βλπ. σχόλια του andreas Brandes, στο σημείωμα για το έργο στο «Μίκης Θεοδωράκης, Μελοποιημένη Ποίηση», τ. 2, Yψιλον 1998.



3. www.elsew.com/data/statos.htm